Tocar fondo. A man invisible da subida do aluguer, de Manuel Gabarre (Observatiorio CODE, Observatorio Contra Delitos Económicos formado por activistas da sociedade) é unha obra moi breve que trata o espolio sufrido no mercado inmobiliario español e os texemanexes do gran capital para facerse coa propiedade e as rendas das vivendas. O primeiro capítulo presenta aos actores e o seu ecosistema (paraísos fiscais e demais), o segundo trata do papel da vivenda nas finanzas e o terceiro céntrase no caso concreto do SAREB, o mal chamado «banco malo» español que se fixo cargo de todas as vivendas desafiuzadas.
«Un paraíso fiscal é un Estado ou unha xurisdición que permite que os estranxeiros poidan eludir o control fiscal do seu país de orixe» (p. 19), algo que, a estas alturas, todos coñecemos. Gabarre comenta que o nome «paraíso fiscal» provén dunha mala tradución de ‘tax haven’, refuxio fiscal, ao francés (onde confundiron ‘haven’, refuxio, con ‘heaven’, ceo, paraíso, e de aí temos o «paraíso fiscal»). Están repartidos por todo o mundo, pero talvez os máis coñecidos son os territorios británicos de ultramar, restos de colonias de cando Reino Unido era un Imperio, e entre os cales están as Illas Caimán, as Bermudas ou Xibraltar.
Tras a Segunda Guerra Mundial, en parte como necesidade de reconstrución e en parte como oposición ao bloque soviético socialista, os países occidentais escolleron formas de redistribución mediante réximes fiscais progresivos. Esta etapa durou, aproximadamente, desde 1945 até 1973, coa primeira crise do petróleo. Xa falamos que durante esta época forxouse, tamén, o paso de estados occidentais occidentais industriais a dedicados aos servizos, coa industria deslocalizada a países emerxentes ou do sud-este asiático (por exemplo vímolo en A sociedade rede de Castells ou coa acumulación flexible de Harvey). Tras as crises económicas dos anos 70 abandonouse o modelo progresista e instaurouse un modelo de aforro e de laissez-faire empresarial, o neoliberalismo, que liberaba ás empresas de todos os seus límites e sometía aos vaivéns do mercado todos os ámbitos da nosa vida.
Aí entrou a vivenda. Xa vimos con 'A guerra dos lugares', de Raquel Rolnik, como se pasou lentamente dun modelo de vivenda como un ben necesario para todos a un tempo vivenda considerada como un ben de mercado que só estaría dispoñible para quen puidesen permitirlla. Durante décadas foise reforzando a idea da propiedade privada da vivenda e a consideración de que a vivenda pública era algo indigno, propio dos pobres, que ninguén «de ben» querería.
Tras a crise do 29 en Estados Unidos, separouse mediante unha lei a banca de depósito comercial (aquela onde os cidadáns depositamos o noso diñeiro) e a de investimento (aquela destinada a conseguir beneficios). Esta separación non se fixo, por exemplo, en Europa (o que explica que a city de Londres sexa o maior centro bancario do mundo, posto que as sedes de Estados Unidos abrían filiais alí para operar máis libremente). A medida que a doutrina neoliberal calaba, con todo, e empezábase a considerar que todo o que proviña do Estado era «nocivo ou sospeitoso de selo, xa fosen os funcionarios, os servizos públicos ou as regulacións», foise impondo a desregulación que cristalizou en 1999 en Estados Unidos cando Bill Clinton derrogou a anterior lei de bancos (Glass-Steagall, a do 29 que referiamos).
Desde entón, a banca de investimento se recapitalizou cos aforros do aforrador medio e lanzouse sen molestias á especulación no mercado financeiro tras a eliminación das barreiras legais. A consecuencia foi que en dez anos produciuse unha crise que tivo a magnitude da de 1929. A resultas da crise, na época Obama fíxose un intento de controlar levemente o sistema financeiro a través da lei Dodd-Frank. Con todo, as regulacións aprobadas foron suprimidas durante o mandato de Donald Trump. (p. 41)Por suposto, a única forma en que os bancos e as finanzas poden campar ás súas anchas é si os Estados deixan de regulalas; iso prodúcese por dous camiños. O primeiro: dada a existencia dos paraísos fiscais e a facilidade con que se pode acceder a eles nunha era de globalización, internet e banca on-line, as grandes empresas e as grandes fortunas deixaron de pagar impostos, ou o fan nunha medida moi pequena; por iso, os Estados non teñen suficiente diñeiro e teñen que aumentar os impostos directos (que non son regresivos, como o IVE ou os impostos aos carburantes, e que teñen maior peso sobre as clases con menos poder adquisitivo); e, doutra banda, aos Estados non queda máis remedio que tirar de débeda deses grandes fondos de investimento ou da gran banca.
A outra ferramenta é introducir como xestores da economía dos Estados aos propios membros da banca.
Steve Bannon traballou en Goldman Sachs como banqueiro de investimento. Entre os políticos máis destacados que foron directivos de Goldman Sachs atópase o actual secretario do Tesouro de EEUU Steve Mnuchin. Será o terceiro secretario de estado que foi directivo de Goldman Sachs. Os anteriores foron Hank Paulson e Robert Rubin, quen contribuíu durante o seu mandato á supresión da Lei Glass-Steagall, que dispuña a separación entre a banca comercial e a banca de investimento. A nómina de directivos de Goldman Sachs que pasaron á política é extraordinariamente longa en EEUU e en Europa, con outros destacados membros como Gary Cohn, xefe do National Economic Council durante o mandato de Trump ou tamén Mario Draghi, quen era un importante directivo de Goldman Sachs. Tamén é o caso de José Manuel Durão Barroso, presidente da Unión Europea durante a crise e agora presidente de Goldman Sachs Internacional. Pero a influencia da banca de investimento e da banca na sombra é determinante. E este non é só o caso de Goldman Sachs. É o caso de moitos outros como Stephen Schwarzman, conselleiro delegado de Blackstone, que actuou recentemente como conselleiro de Trump desde o foro consultivo de estratexia e política. Do mesmo xeito, no campo local Luís de Guindos foi responsable de Lehman Brothers na Península Ibérica.Sirva o anterior só como exemplo.
Durante a crise de 2008, a cantidade de crédito fácil que os bancos outorgaran para hipotecas era tan desmesurada que todo o sistema bancario español estivo a piques de caer. Para impedilo inxectáronse 60.000 millóns de euros nas súas contas, a fondo perdido, sen levar a cabo medidas como noutros países para garantir que ese diñeiro non fose a mans privadas (o que acabou sucedendo). En Estados Unidos, por exemplo, nacionalizouse algúns bancos e recuperouse ese investimento privatizándoos de novo outra vez; en España non sucedeu nada diso.
Pero, ademais da inxección de diñeiro para evitar o colapso económico, quedaba a dúbida de que facer con ese enorme mercado inmobiliario, formado por unha gran cantidade de vivendas e solares que os seus propietarios non puideran seguir pagando e que nese momento, dado o esborralle do mercado inmobiliario, tiñan un valor moi inferior a aquel polo que se taxaron. Para iso creouse a Sociedade de Xestión de Activos procedentes da Reestruturación Bancaria (o famoso SAREB), unha entidade privada xestionada por mans privadas pero financiada con diñeiro público e cunha finalidade pública.
O SAREB financiouse cuns 4.800 millóns de euros iniciais, dos cales o 55% proviña de fondos privados (bancos españois, que tiveron que achegar de forma proporcional ao seu volume económico) e o 45% restante, de orixe pública (sobre todo do FROB, Fondo de Reestruturación Ordenada Bancaria, a mesma entidade que subvencionou aos bancos). O obxectivo declarado do SAREB era comprar esas vivendas e solares que agora tiñan moito menos valor para quitarllo das mans aos bancos e que estes volvesen ser solventes. Con todo, con eses case 5.000 millóns de euros o SAREB non iría moi lonxe; recibiu unha inxección de diñeiro de 50.000 millóns de euros de fondos europeos para poder manobrar.
A finalidade de Sareb era a de converterse nunha devasa, feito de diñeiro público, co propósito de evitar que a crise española propagásese por toda Europa. Este perigo proviña de que os bancos estaban fortemente endebedados entre si. Se entidades importantes como Bankia ou Catalunya Banc non devolvesen os préstamos que recibiran doutros bancos europeos, tamén os poderían arrastrar á quebra. En realidade, o sistema bancario funciona como un castelo de naipes no que a quebra dunha entidade importante pode provocar o desmoronamiento de todo o sistema financeiro.O obxectivo do SAREB era comprar esas vivendas e solares aos bancos (para limpar as súas contas) e, polo camiño, obter beneficios con eles. Pero… vendéndollos a quen? A poboación estaba inmersa na peor crise financeira que se lembra, a de 2008, polo que moi poucas persoas particulares podían afrontar a compra dunha vivenda; tampouco os bancos atravesaban o seu mellor momento, e precisamente eran quen tiñan que vender esas vivendas e solares. O Estado vira reducidos os seus ingresos co rescate bancario, a gran cantidade de persoas no paro e o desastre económico; de feito, moitas das imposicións europeas a cambio de obter fluxo de diñeiro supuñan a redución do Estado do benestar e os famosos «recortes», é dicir, reducir o gasto público en sanidade, educación, axudas sociais…
Debido ao risco de contaxio, o Consello Europeo prestou máis de 50.000 millóns de euros ao Estado español coa obrigación de que os empregase en pagar as débedas que estas entidades arruinadas tiñan con outras entidades financeiras. Con todo, esta operación aínda non foi contabilizada dentro das axudas públicas á banca. (p. 64)
Por tanto, quen eran os únicos compradores posibles? O gran capital: os fondos de investimento e os fondos voitres. Ese era o obxectivo, non moi disimulado, do SAREB: adquirir vivendas e solares a prezo de risa para vendelo aos fondos de capital. En ningún momento estaba previsto que o SAREB conseguise suficiente diñeiro para devolver o préstamo do Consello Europeo; e, como xa vaticina Manuel Gabarre no libro, e como acabou pasando, posto que España é o avalista do SAREB, todo ese diñeiro que se perdeu pasou a aumentar a débeda pública do país. É dicir: entre todos os españois vendémoslles centenares de miles de vivendas aos fondos voitres para que poidan gañar diñeiro e ademais subirnos o alugueiro.
Porque esa é a outra cara da moeda. Tras gastar gran cantidade dos seus fondos en adquirir vivendas, edificios e solares por todo o país, o SAREB non se dedicou a crear un parque inmobiliario o bastante grande para controlar as enormes subidas do alugueiro e xeneralizar un acceso fácil á vivenda, senón que malvendeu esas propiedades a prezos ridículos aos fondos de investimento. SAREB, segundo as súas contas oficiais, chegou a dispor duns 15.000 solares e unhas 88.000 vivendas; iso supuña o 22% dos seus gastos. O 78% restantes formábano as hipotecas e préstamos que os bancos concederan pero que se deixaron de pagar, polo que non existen rexistros oficiais de en que consistían eses créditos e hipotecas. Con todo, non é desmesurado supor que a maioría deles eran sobre solares ou edificios e vivendas, polo que os cálculos de Gabarre sitúan o parque inmobiliario do SAREB nunhas 350.000 propiedades.
Esa cantidade, concentrada nas grandes cidades, era a oportunidade perfecta para que o Goberno de España puidese implantar un parque de vivenda pública que beneficiase aos cidadáns (como o caso de Viena, por exemplo, onde algo máis dun 65% das vivendas son de titularidade pública e o aluguer está controlado) e ademais axudase a manter o mercado estable. No canto diso, vendeu ese parque inmobiliario a pedazos a fondos de investimento que se dedicaron a subir os alugueiros e a converter as vivendas en bens de mercado, provocando que os alugueiros nos puntos quentes do país (Madrid e Barcelona, sobre todo), disparásense entre un 40% e un 50% en apenas 5 anos.
Como xa comentaba Raquel Rolnik, os fondos de investimento déronse conta de que as hipotecas eran un ben envelenado, e por iso pasaron a xestionar os inmobles como alugueiros. Unha crise económica non derruba o prezo do alugueiro, simplemente o baixa un pouco, pero segue estando garantido que os cidadáns o paguen, posto que necesitan un lugar onde vivir; e, en canto o mercado volva subir, os prezos pódense volver lanzar. Ademais doutros factores como o turismo con Airbnb ou manter vivendas de luxo como investimentos que se revalorizan.
Por que, a pesar de que os seus fondos iniciais eran públicos e o resto procedía de Europa, a súa finalidade era pública e o seu obxectivo, público, SAREB considerouse unha entidade privada? Por distintos motivos:
-
O primeiro e máis importante, iso permitiu que a súa débeda non se engadise á débeda pública, ao ser unha entidade privada. Iso sucedeu en marzo de 2020 e supuxo un aumento espectacular da débeda do país, o que significa que somos os españois quen acabamos pagando os beneficios que extraeron e extraen os fondos de investimento, a pesar de promesas como a de Luís de Guindos de que «o SAREB nunca suporá custos para os contribuíntes».
-
Posto que o SAREB era unha entidade privada, non estaba sometida a ningún control público. Por iso, non era necesario cumprir as garantías que se lle esixen á administración en canto aos contratos públicos, o que supón, por exemplo, que non é necesario vender ao mellor ofertante, senón a quen o SAREB ou os seus xestores escollan.
Finalmente, calquera conduta «sospeitosa» dos xestores do SAREB non se considera malversación de fondos públicos, o que é un delito importante, senón, como moito, «administración desleal».
- Finalmente, destacar que SAREB estivo inicialmente xestionada polos mesmos que puxeron o 45% deses 4.800 millóns iniciais (é dicir: quen investiron preto de 2.000 millóns de euros podían xestionar un volume total de case 55.000 sen dar explicacións), o que xa é sospeitoso, pois foron os mesmos bancos que perderan o diñeiro e provocado a crise quen decidían que facer co parque inmobiliario español. A partir do 2013, con todo, a xestión do SAREB pasou a mans privados e encargouse a entidades relacionadas co sector financeiro, entre as cales destaca a do fillo do anterior presidente do Goberno, José María Aznar Botella.
Artigo publicado por JSantaren en "Apuntes sobre la ciudad" | Baixo Licenza Creative Commons CC BY-NC 4.0 Recoñecemento-Non comercial 4.0 Internacional .
O LIBRO PODE-SE BAIXAR CON LICENZA CREATIVE COMMONS
Libro en formato pdf, 90 páxinas, 'Tocar Fondo. La mano invisible detrás de la subida del alquiler', por Manuel Gabarrre (Observatorio CODE), Outubro de 2019, publicado por 'Traficantes de Sueños', con licenza Licenza Creative Commons - Reconocimento-CompartirIgual 3.0 Unported (CC BY-SA 3.0) : Baixar.
---
